ONA i JA – spotkanie ponad czasem i granicami w poznańskiej Galerii ON

W sztuce bywa tak, że historie ukryte przez lata nagle wracają z impetem, domagając się nowego głosu, ujawnienia i reinterpretacji. Tak jest w przypadku niezwykłego projektu prezentowanego w poznańskiej Galerii ON – wystawy „ONA i JA”, będącej hołdem dwóm wybitnym artystkom, które nigdy się nie spotkały osobiście, a mimo to ich twórczość nierozerwalnie się przenika. Annette Messager – francuska artystka urodzona w 1943 roku, oraz Izabella Gustowska – polska twórczyni, którą dzieli z Messager zaledwie pięć lat, spajają na tej ekspozycji swoje delikatne nici sztuki, historii i pamięci. Wystawa ta to nie tylko retrospektywa, ale i opowieść o przypadkowym odnalezieniu koperty sprzed czterech dekad, z pracami Messager przygotowanymi na nieodbytą wówczas ekspozycję.

Golgota sztuki w cieniu stanu wojennego

Historia wystawy sięga początku lat 80. W 1981 roku Polska znalazła się w stanie wojennym, który przyniósł ze sobą nie tylko polityczne represje, ale i seria ograniczeń w życiu kulturalnym kraju. Galeria ON w Poznaniu, miejsce ważne dla lokalnej awangardy, musiała na ten czas zamknąć swoje drzwi. Wśród projektów, które miały ujrzeć światło dzienne, znajdowała się właśnie wystawa Annette Messager – francuskiej artystki, której prace zostały wtedy zamknięte na długie lata w magazynie galerii. Koperta z jej dziełami zagubiła się w chaosie tamtych czasów i dopiero dziś odzyskała swój głos.

„Istotą sztuki jest tajemnica” – powiedziała Annette Messager, a w echo odpowiedziała jej Izabella Gustowska: „Prawdą sztuki jest tajemnica”. To właśnie ta tajemnica staje się kluczem do zrozumienia obu twórczyń i ich połączenia – mimo że oddziela je ocean i żelazna kurtyna.

Dwie twarze jednej epoki – różne strony żelaznej kurtyny

Annette Messager i Izabella Gustowska to artystki tego samego pokolenia, obie silnie osadzone w kontekście swoich kultur i czasów. Mimo że dzieliła je polityczna i geograficzna bariera – Francja z jednej strony, Polska z drugiej – ich dzieła rezonowały ze sobą na wielu poziomach. Obie łączyło zainteresowanie kobiecą tożsamością – nie jako jednorodnym bytem, lecz jako konstruktem społecznym i źródłem osobistych doświadczeń. Ich prace były krytyczne wobec patriarchalnych schematów narzucających role kobietom i eksplorowały kwestie pamięci, ciała oraz tożsamości płynnej i zmiennej.

Zarówno Annette Messager, jak i Izabella Gustowska zręcznie łączyły różnorodne media: fotografię, instalację, rzeźbę oraz tekst. Pisane słowo pełniło dla nich funkcję zarówno poetyckiego komentarza, jak i manifestu czy gorzkiego zapisu codzienności. Ten dialog między obrazem a tekstem pogłębiał warstwę znaczeniową ich dzieł.

„ONA i JA” – wystawa o podróży przez czas, przestrzeń i duszę

Projekt „ONA i JA” to swoista podróż – zarówno w sensie dosłownym, jak i metaforycznym. Izabella Gustowska opisała tę ekspozycję jako zapisek chaosu myśli i ciągłej pracy nad sobą trwający dziewięć miesięcy – od lutego do listopada 2025 roku. W efekcie powstała praca zanurzona w introspekcji, ale też otwarta na szersze konteksty. To opowieść o zamkniętej kopercie sprzed lat, ale także o inspiracji dawanej przez drugą artystkę w nowym wymiarze.

Wystawa zawiera wiele elementów multimedialnych – spotykają się na niej obraz, dźwięk, obiekty oraz fotografie. Tworzą one narrację chwilami fragmentaryczną, wielowymiarową, okraszoną lustrzanymi odbiciami i symbolicznymi maskami ukrytymi w formach. Izabella Gustowska snuje opowieść o własnych „demona ch”, cieniów, aliantów i sobowtórów.

Jednym z ważnych punktów programu jest egzotyczna wyprawa na wyspę Isabel należącą do archipelagu Galapagos – miejsce pełne wulkanicznej surowości i przyrodniczej wręcz tajemnicy. Ta wyjątkowa sceneria staje się pretekstem do dalszych badań nad tożsamością i różnorodnością odbić w znalezionych lustrach życia. W tej wymieszanej narracji splatają się prywatne refleksje artystki ze światem zewnętrznym – katastroficznym i zmieniającym się nieustannie.

Książka-notatnik jako klucz do wystawy

Towarzysząca ekspozycji książka-notatnik to kolejne medium narracyjne, które pomaga zgłębić sens projektu. Publikacja pełna jest poezji, fragmentów dziennika, fotograficznych kadrów oraz refleksji odnoszących się do codzienności, podróży i wcześniejszych prac Gustowskiej. To przewodnik po wielowarstwowej rzeczywistości „ONY i JA”, niemal intymny zapis skomplikowanego procesu twórczego.

W ten sposób Izabella Gustowska tworzy swoją własną historię – na wpół fikcyjną, na wpół autentyczną opowieść o kobiecości, pamięci i pamiętaniu.

Kalendarium wydarzeń:

• lata 1980–1981 – przygotowania do zapowiedzianej wystawy Annette Messager w Galerii ON w Poznaniu;
• grudzień 1981 – wprowadzenie stanu wojennego w Polsce; zamknięcie Galerii ON i zawieszenie projektu wystawy;
• po 1981 roku – zagubienie koperty z pracami Messager;
• luty–listopad 2025 – prace Izabelli Gustowskiej nad projektem „ONA i JA”;
• 2025 – premiera wystawy oraz publikacja towarzyszącej książki-notatnika pod kuratelą Marka Wasilewskiego.

Wreszcie możemy powiedzieć, że historia niedokończonej wystawy odzyskała swoją tajemnicę – która cały czas miała przypominać nam o sile sztuki jako przestrzeni spotkania ponad granicami politycznymi i osobistymi losami. „ONA i JA” to opowieść o dwóch kobietach-artystkach z dwóch światów łączących swoje głosy w dialogu o tym, co najważniejsze: o odkrywaniu siebie przez sztukę – tajemniczą, niejednoznaczną, a jednak prawdziwą.

Niech ta wystawa stanie się mostem między przeszłością a przyszłością poznańskiej sceny artystycznej oraz przestrzenią głębokiego zanurzenia się w kobiece światy kreacji i pamięci.

Kurator wystawy: Marek Wasilewski