ONA i JA – historia zaklęta w kopercie. Tajemnica sztuki Annette Messager i Izabelli Gustowskiej w sercu Poznania

W świecie sztuki zdarzają się historie, które na długo pozostają nieopowiedziane, ukryte gdzieś w szufladach, zapomnianych pracowniach czy pożółkłych teczkach. Taką właśnie opowieść przynosi najnowszy projekt Izabelli Gustowskiej – jednej z najbardziej intrygujących polskich artystek ostatnich dekad. W centrum opowieści stoi tajemnicza koperta, odnaleziona po czterdziestu latach, zawierająca prace francuskiej artystki Annette Messager, które nigdy nie ujrzały światła dziennego w poznańskiej Galerii ON z uwagi na dramatyczne wydarzenia roku 1981. Ten spektakl historii i sztuki zatytułowany został po prostu – „ONA i JA”, a jego kuratorem jest Marek Wasilewski.

Dwie dusze, jedna tajemnica

Pozornie Annette Messager i Izabella Gustowska to dwie odrębne artystki z różnych krajów i różnych środowisk – Francja i Polska, Zachód i Wschód, jedna narodzona w czasie II wojny światowej (1943), druga tuż po niej (1948). Ale łączy je znacznie więcej niż tylko pokolenie. Obie – mimo dzielącej je żelaznej kurtyny – żyły i tworzyły w tym samym artystycznym nurcie lat 70. i 80. XX wieku, czytały te same książki, inspirowały się podobnymi filmami i inaczej niż wielu ich rówieśników – mierzyły się z trudnymi pytaniami tożsamości i ciała, kobiecości i społecznych uwarunkowań.

Ich prace stanowią imponujący dialog form: fotografia, instalacja, rzeźba i tekst łączą się tutaj niczym puzzle w wielowymiarowy obraz. „ONA”, czyli Annette Messager, słynie z tego, że wplotła słowo pisane – czy to haft, tekst, czy kolaże – w tkankę swoich instalacji. Natomiast „JA”, czyli Izabella Gustowska, podąża śladami tej prekursorki nie tylko technicznie, ale także filozoficznie – badając „ja” jako konstrukcję płynną, niemożliwą do jednoznacznego odczytania.

Stan wojenny i zagubiona koperta

Rok 1981 w Polsce to czas dramatycznych przemian. Wprowadzenie stanu wojennego zamyka drzwi do wielu przestrzeni wolności – w tym Galerii ON w Poznaniu. To właśnie tam planowana była wystawa Annette Messager. Koperta z jej pracami została odebrana do przechowania w pracowni Izabelli Gustowskiej, lecz w chaosie czasów politycznego kryzysu zagubiła się na dekady. Dopiero teraz, w roku 2025, została odnaleziona – domagając się nie tylko odczytania zawartej w niej sztuki, ale także dopełnienia historii tamtych wydarzeń.

Notatnik podróży ponadczasowej

Latem i jesienią 2025 roku powstał niezwykły projekt wystawy „ONA i JA”. Przebiegał niczym podróż zarówno fizyczna jak i metaforyczna. Izabella Gustowska opisuje ten etap jako dziewięciomiesięczny proces odkrywania inspiracji, chaosu myśli i poszukiwania odpowiedzi. Egzotyczną narodową wyspę Isabel, należącą do archipelagu Galapagos, która odegrała znaczącą rolę symbolicznego odbicia artystycznej podróży, można uważać za zwierciadło tych rozważań – przestrzeń gdzie miesza się Natura z Tajemnicą, a lustra odbijają tożsamości naprzemiennie prawdziwe i fikcyjne.

Izabella Gustowska mówi o chęci „zapętlenia demonów, cieni, twarzy i sobowtórów”, co jest jasnym wskazaniem na tematy fragmentaryzacji „ja”, powracających obrazów przeszłości i refleksji nad sobą w obliczu chaosu współczesnego świata. To nie tylko podróż międzypokoleniowa między dwoma artystkami z różnych światów ale też szerokie rozważanie nad kondycją człowieka i artysty wobec pamięci, tożsamości oraz roli słowa i obrazu.

Intermedialna narracja – obraz, dźwięk i tekst

Wystawa prezentowana w jednej z najważniejszych poznańskich galerii to prawdziwy festiwal zmysłów i myśli. Mieszanie i przeplatanie różnorodnych mediów – od fotografii po instalacje dźwiękowe i obiekty trójwymiarowe – tworzy wielowarstwową mozaikę skomplikowanych emocji i intuicji. Jest to swoisty dziennik intymny pisany obrazem, materiałem fonicznym oraz słowem drukowanym.

Towarzysząca mu książka-notatnik stanowi klucz do interpretacji tej enigmatycznej ekspozycji. Składają się na nią wiersze, fragmenty tekstów oraz fotografie – swoisty kolaż powstały w trakcie pracy nad projektem od lutego do listopada 2025 roku. Jak pisze sama autorka: „Notatnik i wystawa ONA i JA jest zapisem chaosu myśli i też różnorodnej codziennej pracy”.

Kalendarium wydarzeń:

• Luty 2025 – rozpoczęcie prac nad projektem „ONA i JA”, zbieranie materiałów, refleksje artystki.
• Wiosna 2025 – podróże symboliczne i wewnętrzne poszukiwania inspiracji, m.in. wyspa Isabel (Galapagos).
• Jesień 2025 – finalizacja wystawy oraz książki-notatnika.
• Listopad 2025 – otwarcie wystawy ONA i JA w Galerii ON w Poznaniu.

Marek Wasilewski o wystawie

„Projekt Gustowskiej to hołd dla siły kobiet-artystek oraz świadectwo niezwykłego splątania losów wschodu i zachodu Europy lat 80.” – mówi kurator Marek Wasilewski. „To wystawa o pamięci zapisanej nie tylko na papierze czy płótnie, ale też w gestach i milczeniu między słowami”.

Tajemnica jako istota sztuki

I na koniec słowa dwóch bohaterek tej historii wpisane niczym motto: „Istotą sztuki jest tajemnica…” mówi Annette Messager. „Prawdą sztuki jest tajemnica…” dopowiada Isabelle Gustowska.

Ta niezwykła wystawa pozwala dziś odbiorcy zaakceptować tę tajemnicę jako nieodłączny element sztuki – jej pulsujący sens, który za każdym razem zmienia się wraz z naszym odbiorem. Warto zajrzeć do tej koperty historii, która światło dzienne ujrzała po czterdziestu latach milczenia, by odnaleźć tam nie tylko nić porozumienia między dwoma artystkami, ale również własne pytania o tożsamość, pamięć i rolę kobiety w świecie sztuki.

„ONA i JA” to manifest nie tylko artystycznego dialogu pokoleniowego czy międzynarodowego mostu kulturowego, ale przede wszystkim celebracja wieloznacznej natury ludzkiej tożsamości wpisanej na zawsze w światło tworzonej ze słów i obrazów sztuki. I jak pokazuje ten projekt – tajemnica nie jest końcem opowieści, ale jej początkiem.