„ONA i JA” – Tajemnica zamknięta na czterdzieści lat. Jak dwie artystki spotkały się w Poznaniu poza czasem i przestrzenią

Poznań jeszcze raz nie przestaje zaskakiwać, kryjąc we wnętrzach swoich galerii historie, które warte są odkrywania na nowo. Tym razem głównym tematem opowieści jest niezwykłe artystyczne spotkanie – czy raczej dialog prowadzony na odległość i przez pokolenia – franko-polskiej artystki Annette Messager z Izabellą Gustowską, jedną z najważniejszych postaci polskiej sztuki współczesnej. W tym zapisanym słowem, obrazem, instalacją i pamięcią projekcie zagłębić się można przede wszystkim w jeden, nieuchwytny aspekt sztuki – tajemnicę.

Tracona koperta i odłożona wystawa – historia, która domaga się kontynuacji

Początek całej historii to odnaleziona po latach tajemnicza koperta z pracami Annette Messager, która od dawna była przechowywana w pracowni Izabelli Gustowskiej. Koperta miała pierwotnie zostać zaprezentowana na wystawie w poznańskiej Galerii ON. Niestety, rzeczywistość lat 80. w Polsce okazała się brutalna – wprowadzenie stanu wojennego w 1981 roku sparaliżowało życie artystyczne w całym kraju. Galeria ON musiała zostać zamknięta, a jej magazyn ewakuowany, co sprawiło, że plany wystawy legły w gruzach, a sama koperta gdzieś zaginęła. Teraz, po czterech dekadach, wreszcie ujrzała światło dzienne ponownie, by dokończyć swoją opowieść.

Ta niezwykła historia staje się nie tylko przypomnieniem o politycznych przełomach i ograniczeniach wolności twórczej w Polsce lat 80., ale także pretekstem do swego rodzaju dialogu między dwiema artystkami, które choć nigdy nie poznały się osobiście, dzieliło zaledwie pięć lat i ogromna różnica geograficzna, a jednak łączyły wspólne wątki inspiracji i tematów.

Dwie artystki – dwie perspektywy na kobiecość i tożsamość

Annette Messager urodziła się w 1943 roku we Francji i jest uznawana za jedną z pionierów sztuki konceptualnej i feministycznej na scenie międzynarodowej. Jej prace oscylują zwykle wokół ciała, kobiecości, pamięci i mechanizmów kulturowych narzucających tożsamość. Z kolei Izabella Gustowska, pięć lat młodsza od Messager (ur. 1948), reprezentuje mocny nurt polskiej awangardy artystycznej, łącząc w swojej twórczości fotografię, instalacje i teksty z niezwykłą wrażliwością na napięcia między indywidualnym doświadczeniem a zbiorową historią.

Choć obie działają na innych kontynentach i w niezwykle odmiennych warunkach politycznych (Francja Zachodnia kontra Polska pod reżimem PRL), ich prace wykazują głębokie podobieństwa. Obie artystki podważały tradycyjne role kobiet i patriarchalne schematy społeczne. Kwestionowały jednolitość tożsamości, pokazując raczej jej płynność i wielowymiarowość, traktując ciało jako teren zmagania symboli kulturowych oraz osobistych doświadczeń.

Słowo pisane miało szczególne znaczenie dla Messager – pojawiało się jako element kolaży, haftów czy instalacji. Również Gustowska angażowała tekst jako formę manifestu lub poetyckiego komentarza, splatając go ze swą działalnością plastyczną.

„Istotą sztuki jest tajemnica” – jak mówiły dwie głosy

To właśnie słowa Annette Messager: „Istotą sztuki jest tajemnica”, które padają podczas swoistego, nieformalnego dialogu ze słowami Izabelli – „Prawdą sztuki jest tajemnica”, otwierają drzwi do pełniejszego zrozumienia projektu „ONA i JA”. Wystawa jest bowiem znacznie więcej niż tylko prezentacją prac. To zapis podróży – dosłownej i metaforycznej – w czasie i przestrzeni oraz proces szukania własnej tożsamości poprzez odkrywanie historii i losów innej artystki.

Notatnik z podróży – prywatny album pełen zagadek

Od lutego do listopada 2025 roku Izabella Gustowska prowadziła swój artystyczny dziennik – notatnik podróży, który stał się punktem wyjścia do powstania wystawy. Ten dziewięciomiesięczny okres był intensywnym czasem eksploracji zarówno zewnętrznego świata, jak i świata wewnętrznego artystki.

Egzotyczna wyprawa na wyspę Isabel z archipelagu Galapagos symbolicznie wpisuje się w tę narrację jako miejsce podwójności i odbić – tu rozmywają się granice między rzeczywistością a iluzją, między sobowtórem a prawdziwym „ja”. Przygoda ta pozwala Gustowskiej na wyeksplorowanie kolejnych warstw tożsamości i pamięci oraz utkniętych gdzieś demonów czy cieni.

Na wystawie splatają się więc obrazy zapętlone, fragmentaryczne wizje spotykające się z dźwiękiem i obiektami tworzącymi intermedialną opowieść – niejednoznaczną i pełną niedopowiedzeń.

„Zapętlić nasze demony, nasze cienie…” – artystyczna kaseta pamięci

Izabella Gustowska używa swojego dziennika jak harmonijki fałszujących odbić luster – mnożących kawałki pamięci i tożsamości niczym kalejdoskop. To swoisty zapis rozmowy z samą sobą skierowanej do widza – wycieczka w coraz bardziej osobiste rejony anonimowości zakrytej symboliczną maską.

Narracje z tropikalnej przyrody południowoamerykańskiej mieszają się tu z niepokojem wobec globalnych kryzysów oraz intymnymi fragmentami życia codziennego artystki.

Kalendarium projektu „ONA i JA”:

• Luty 2025 – Rozpoczęcie pracy nad notatnikiem podróży.
• Wiosna 2025 – Badania materiałów archiwalnych związanych z Annette Messager oraz eksploracja tematów kobiecości i tożsamości.
• Lato 2025 – Egzotyczna wyprawa na wyspę Isabel na Galapagos.
• Jesień 2025 – Opracowywanie instalacji intermedialnej oraz komponowanie zestawów fotograficznych.
• Listopad 2025 – Finalizacja wystawy i przygotowanie notatnika-publikacji towarzyszącej ekspozycji.
• 2026 – Planowane otwarcie wystawy w poznańskiej galerii.

To nie tylko wystawa – to artystyczny manifest pamięci i kobiecej solidarności

Projekt kuratorsko przygotował Marek Wasilewski, znany z zaangażowania w prezentacje sztuki feministycznej i krytycznej. W „ONA i JA” mamy do czynienia z autobiograficzną ekspozycją pełną odniesień kulturowych oraz społecznych kontestacji.

Specjalnie na tę okazję ukazała się również książka, stanowiąca klucz do lepszego zrozumienia wszystkich warstw ekspozycji. Notatnik pielęgnuje esencję tego dialogu – splatając poezję, rzeczywistość i fikcję.

Podsumowanie

Nieczęsto zdarza się taka sytuacja: dwie artystki połączone niewidzialną nicią czasu, geopolityki i wspólnych tematów, będące nierozłącznym odbiciem siebie nawzajem pomimo dzielących je oceanów, scen politycznych czy językowych różnic. „ONA i JA” to projekt przypominający nie tylko o sile kobiecej kreatywności wobec represyjnych systemów oraz przemijającego czasu, lecz przede wszystkim o tym, że istotą sztuki jest naprawdę… tajemnica.

Wystawa jest też symbolem nowego otwarcia poznańskiej sceny artystycznej w duchu międzynarodowej wymiany kulturowej oraz odwagi dialogowania z nieznanym. To zaproszenie do zanurzenia się w labiryncie znaczeń, który pozostawia nas z pytaniem: ile jest w nas samej oraz drugiej? I jak odkrywać własną tożsamość przez pryzmat historii innych kobiet?

Warto ten projekt zobaczyć, by dać sobie szansę zanurzenia się w tej intrygującej rozmowie prowadzona przez obrazy, dźwięki oraz słowa dwóch niezwykłych artystek.

Zapraszamy do poznańskiej galerii na spotkanie z „ONA i JA” – wydarzeniem artystycznym roku 2026.