ONA i JA – tajemnica sztuki odsłonięta po latach w Poznaniu

W świecie sztuki często zdarza się tak, że niektóre opowieści czekają na swoją chwilę, by wreszcie ujrzeć światło dzienne. Historia spotkania dwóch artystek – które w rzeczywistości nigdy się nie poznały – właśnie doczekała się swojego niezwykłego i długo wyczekiwanego epilogu. W poznańskiej przestrzeni Galerii ON oraz w specjalnie wydanym notatniku podróżnym zjawiskowa wystawa pod znamiennym tytułem „ONA i JA” odsłania przed nami fascynującą, pełną symboliki i wielowarstwowych znaczeń narrację o sztuce, tożsamości i kobiecości. To historia o dwóch twórczyniach, które łączy nie tylko rzeka czasu – pięć lat różnicy – ale także głęboka więź tematyczna i duchowa: francuska artystka Annette Messager i polska twórczyni Izabella Gustowska.

Koperta z przeszłości – zaczęło się od zapomnianej przesyłki

Na początku tej opowieści był przypadek, ale też rodzaj cudu. W pracowni Izabelli Gustowskiej, jak wyłowiona ze zgubionej przeszłości, odnaleziona została koperta z pracami Annette Messager. Miały one zostać pokazane na wystawie w Galerii ON w Poznaniu, ale plany te brutalnie pokrzyżował stan wojenny. Rok 1981 w Polsce był czasem politycznych represji i zamknięcia wielu instytucji kulturalnych. Galeria ON została zmuszona do zamknięcia swoich progów, magazyn prac wywieziono a koperta – wraz z obietnicą prezentacji sztuki – zaginęła bez śladu. Po czterech dekadach los sprawił, że ten artefakt powrócił, domagając się nowego odczytania historii, kontynuacji i zamknięcia.

Dwa pokolenia, jedna sztuka – pomiędzy Polską a Francją

Annette Messager (ur. 1943) i Izabella Gustowska (ur. 1948) to postaci o niezwykłym artystycznym znaczeniu w swoich krajach i na świecie. Choć dzieli je czas i żelazna kurtyna, którą przemierzały w odmiennych realiach, ich twórczość zdaje się być echem tych samych ścieżek poszukiwania. Obydwie umiejętnie łączyły różnorodne media: fotografię, instalację, rzeźbę oraz tekst, by mówić o tożsamości, ciele i pamięci. W ich pracach kobietę nie przedstawiały jako bierny obiekt, lecz jako złożony konstrukt społeczny i jednocześnie osobiste doświadczenie egzystencjalne.

Jak zauważa Izabella Gustowska, rzeczywistość każdego „JA” jest niejednoznaczną konstrukcją kulturową, którą można rozbijać i mnożyć w nieskończoność. Prace Messager często zawierały tekst jako integralną część instalacji czy haftów, będąc komentarzem lub zapisem osobistym. Podobnie Gustowska wykorzystuje słowo pisane jako manifest artystyczny oraz literacki. Obie twórczynie podważały tradycyjne patriarchalne schematy definiowania kobiecości – z dużym ładunkiem krytyki wobec zastanych ról społecznych.

„Istotą sztuki jest tajemnica” – dialog bez słów

To właśnie w tej przestrzeni tajemnicy urodziła się idea wystawy „ONA i JA”. Słowa wypowiedziane gdzieś między artystkami: „Istotą sztuki jest tajemnica…” mówi Annette Messager, a przytakuje jej Izabella Gustowska: „…Prawdą sztuki jest tajemnica…” – wpisują się jako motto całego przedsięwzięcia.

Wystawa to zapis poszukiwań oraz interpretacji dawnej sytuacji przez pryzmat osobistych i globalnych zmian. „Notatnik i wystawa ONA i JA jest zapisem chaosu myśli i też różnorodnej codziennej pracy, ale i krótkich podróży – od lutego do listopada 2025 (to takie 9 miesięcy). Prawie wszystko, co było inspirujące w tym czasie znalazło w tym projekcie swój ślad” – pisze Gustowska.

Podróż przez przestrzeń i czas – z Poznania na wyspę Isabel

Nie jest to jednak tylko wystawa retrospektywna czy kuratorskie zestawienie dokumentów. To opowieść o podróży – zarówno geograficznej jak i egzystencjalnej. Kluczem do niej staje się egzotyczna wyprawa na należącą do archipelagu Galapagos wulkaniczną wyspę Isabel. To tam odbijają się nieliniowe refleksje o tożsamości, podwójności i zwielokrotnianiu jaźni.

Artystka pisała w swoim dzienniku: „Chcę zapętlić nasze demony, nasze cienie, nasze twarze i nasze sobowtóry”. To zapętlenie obrazów i interpretacji łączy w udaną całość elementy przyrody Ameryki Południowej, troski o przyszłość planety oraz bardzo prywatne narracje podskórnych emocji. Ta ironia losu i splecenie prywatnego z uniwersalnym tworzą intermedialną przestrzeń: obrazy, dźwięki, obiekty i fotografie splatają się ze sobą tworząc zagadkową mozaikę.

Zapis w notatniku – książka jako klucz do wielowarstwowej układanki

Towarzyszący wystawie „ONA i JA” notatnik-podróżnik kompiluje wiersze, teksty, fotografie oraz refleksje z realnych i fikcyjnych chwil ostatnich miesięcy pracy Izabelli Gustowskiej. Książka biblioteką emocji i inspiracji staje się podstawą do odczytywania całego projektu; jest swoistym intymnym dziennikiem artystki skrywającej się za symboliczną maską.

Nic więc dziwnego, że kuratorem ekspozycji został znany poznański animator kultury Marek Wasilewski, którego doświadczenie pozwoliło zachować równowagę między narracyjnym porządkiem a artystyczną swobodą eksperymentu.

Kalendarium wydarzeń:

• 1981 – planowana wystawa prac Annette Messager w Galerii ON w Poznaniu zostaje odwołana z powodu stanu wojennego w Polsce oraz zamknięcia galerii.
• Luty 2025 – rozpoczęcie pracy Izabelli Gustowskiej nad projektem „ONA i JA”, zebranie odnalezionej koperty z pracami Messager.
• Luty–Listopad 2025 – okres intensywnych artystycznych poszukiwań, podróży (w tym wyprawa na wyspę Isabel), gromadzenia materiałów do wystawy.
• 2025 – premiera wystawy „ONA i JA” w Galerii ON oraz publikacja towarzyszącego projektu książkowego-notatnika.

Wystawa „ONA i JA” to poruszający przykład połączenia historii osobistej z uniwersalną; odkrycia na nowo zapomnianych treści oraz celebracji potęgi dialogu pomiędzy pokoleniami artystek. To przypomnienie o tym, że sztuka ma nie tylko funkcję estetyczną czy krytyczną – jest również tajemnicą, którą możemy odkrywać bez końca.

W dawnym atelier Poznania znów rozbrzmiewają głosy dwóch kobiet zza żelaznej kurtyny – pełne pasji, buntu i pragnienia wolności twórczej. I chociaż nigdy nie spotkały się osobiście, dziś dzięki magii sztuki możemy ich świadectwo przeżywać wspólnie tutaj i teraz.

Zapraszamy do Galerii ON na tę niezwykłą wystawę będącą ukłonem wobec historii, tajemnicy i kobiecej siły wyrazu.