Kto zniszczył cmentarze żydowskie w Polsce? – rozmowa z Krzysztofem Bielawskim w Poznaniu

W przestrzeni miejskiej wielu polskich miast, także w Poznaniu, znajdują się miejsca wyjątkowe nie tylko ze względów historycznych, ale też kulturowych i emocjonalnych. Cmentarze żydowskie, będące świadectwem wielowiekowej obecności Żydów na ziemiach Polski, stanowią takie właśnie pomniki pamięci. A jednak niemal wszystkie z nich w granicach II Rzeczypospolitej uległy dewastacji – zarówno podczas tragicznych lat II wojny światowej, jak i po jej zakończeniu. To temat, który trudno przemilczeć, dlatego Poznań był gospodarzem wyjątkowego spotkania z Krzysztofem Bielawskim – badaczem, autorem i działaczem na rzecz ochrony dziedzictwa żydowskiego.

Zniszczenie i zapomnienie – cmentarze żydowskie w Polsce

W granicach Polski założono co najmniej 1200 cmentarzy żydowskich. Większość z nich została bezpowrotnie zniszczona już podczas II wojny światowej – przez hitlerowskiego okupanta, który systematycznie niszczył miejsca pamięci narodowej i religijnej polskich Żydów. Jednak tragiczna historia tych miejsc nie zakończyła się wraz z upadkiem III Rzeszy. Po 1945 roku również w Polsce Ludowej dochodziło do dalszej dewastacji nekropolii, często za sprawą lokalnych mieszkańców, władz czy inwestorów, a także utraty pamięci społecznej o wartościach tych miejsc.

Krzysztof Bielawski, doktorant Uniwersytetu Warszawskiego oraz pracownik Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, od lat prowadzi badania dokumentujące tę tragiczną historię. W swojej książce Zagłada cmentarzy żydowskich (Warszawa 2020) i jej angielskim odpowiedniku The Destruction of Jewish Cemeteries in Poland (Boston 2024) analizuje motywy zniszczeń, wskazuje sprawców i pokazuje konsekwencje dla pamięci kulturowej.

Spotkanie pełne refleksji w Poznaniu

Na spotkaniu poświęconym temu tematowi w Poznaniu Bielawski opowiadał o historii powstania cmentarzy żydowskich na ziemiach polskich, w tym o ich znaczeniu jako miejsc nie tylko spoczynku, ale i symbolu przynależności do wspólnoty. Starał się też wyjaśnić, kto – i dlaczego – doprowadził do ich zniszczenia.

Wśród sprawców wymienia zarówno hitlerowskich okupantów, dla których likwidacja wszystkich przejawów żydowskości była elementem polityki Holocaustu, jak i późniejszych aktorów społeczno-politycznych. Zniszczenia dokonywane po wojnie wiązały się przenikającymi się motywami wrogości, obojętności czy chęci „zagospodarowania” terenów pozostałych po dawnych nekropoliach pod nowe inwestycje. Nie bez znaczenia była też asekuracja instytucji państwowych i lokalnych władz, które często ignorowały apele o ochronę tych miejsc.

Kalendarium destrukcji cmentarzy żydowskich w Polsce

• 1939–1945: Systematyczna dewastacja i likwidacja większości cmentarzy żydowskich przez hitlerowski okupant; wykorzystywanie kamieni nagrobnych do budowy dróg i innych inwestycji;
• 1945–1950: Okres chaosu powojennego – liczne przypadki grabieży oraz niszczenia nekropolii przez osoby indywidualne i grupy społeczne; brak odpowiedniej ochrony ze strony władz;
• lata 50.–70. XX wieku: Utrwalanie tendencji do marginalizacji żydowskiego dziedzictwa w Polsce Ludowej; nieraz funkcjonalne likwidacje cmentarzy pod nowe projekty urbanistyczne;
• od lat 80. i 90.: Stopniowe wzrost świadomości potrzeby ochrony cmentarzy żydowskich; działania organizacji pozarządowych jak Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego;

Muzyczna oprawa spotkania na fali pamięci

Spotkanie z Krzysztofem Bielawskim odbyło się w atmosferze nie tylko intelektualnej refleksji, ale także artystycznego wyrazu współczucia i pamięci. W trakcie wydarzenia miejscowi artyści muzyczni zaprezentowali kompozycje inspirowane kulturą żydowską – nostalgiczne melodie klezmerskie spotkały się z dźwiękami nowoczesnych aranżacji. Muzyka stała się mostem łączącym dawną tradycję z nowoczesnością oraz formą uczczenia tych, którzy odeszli.

Dziedzictwo do ochrony – wyzwania na przyszłość

Nie jest przesadą stwierdzenie, że cmentarze żydowskie są jednym z kluczowych elementów polskiego dziedzictwa kulturowego i historycznego. Mimo licznych lat zaniedbań rośnie dziś zaangażowanie społeczności lokalnych i specjalistów w ich ratowanie oraz konserwację.

Krzysztof Bielawski zwraca uwagę, że to nie tylko kwestia zachowania fizycznych obiektów – kamiennych macew czy murów – ale przede wszystkim pamięci o ludziach, których historię trudną, wielowątkową i często tragiczną odzwierciedlają te miejsca. Ochrona cmentarzy żydowskich to także przeciwdziałanie zapomnieniu i wszelkim formom antysemityzmu.

Podsumowanie

Spotkanie w Poznaniu było ważnym przypomnieniem o tym, że historia jest żywa – nawet wtedy, gdy zdaje się milczeć pod warstwą kurzu i zapomnienia. Książki Krzysztofa Bielawskiego rzucają nowe światło na trudną przeszłość i pokazują konieczność aktywnej ochrony dziedzictwa żydowskiego w Polsce.

Dla młodych miłośników muzyki i historii to także apel o świadome kultywowanie pamięci oraz szukanie punktów spotkań różnorodnych kultur na tle muzyki i sztuki – bo właśnie tam rodzi się prawdziwe wzajemne zrozumienie i szacunek.

Źródło: Spotkanie autorskie z Krzysztofem Bielawskim, Poznań 2024
Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego
Książki: Zagłada cmentarzy żydowskich (Warszawa 2020), The Destruction of Jewish Cemeteries in Poland (Boston 2024)